Endokrinologiya və metabolizm xəstəlikləri bölməsi

Endokrinologiya və Metabolizm bölməsi, bədəndə hormon ifraz edən və metabolizm proseslərinə təsir edən vəzilərin xəstəliklərinin diaqnozunu, müalicəsini və izlənməsini həyata keçirir. Bu bölmə, diabet (şəkərli diabet), tiroid vəzin xəstəlikləri, böyrəküstü vəzi pozuntuları, hipofiz və böyümə hormonu ilə bağlı xəstəliklər, kalsium və sümük metabolizmi xəstəlikləri (məsələn, osteoporoz), piylənmə, polikistik over sindromu və digər hormonal xəstəliklərlə məşğul olur. Həmçinin, metabolik proseslərə təsir edən xolesterin, triqliserid kimi lipid pozuntuları və enerji balansı pozğunluqları da bu tibbi ixtisas sahəsinə daxildir. Endokrinologiya və Metabolizm Bölməsi, hormonların tənzimlədiyi həyati funksiyaların sağlam şəkildə davam etməsinə çalışan tibbi ixtisas sahəsidir.

Endokrinoloq, hormon ifraz edən vəzilərdə yaranan xəstəliklərin diaqnostikasını, müalicəsini və izlənməsini həyata keçirən mütəxəssisdir. Endokrinoloq, diabet, tiroid xəstəlikləri, osteoporoz, böyümə hormonu çatışmazlığı kimi xəstəlikləri aşkarlayır, laborator testlər və tibbi görüntüləmə üsulları ilə hormonal disbalansı qiymətləndirir. Xəstələrə dərman müalicəsi, həyat tərzi dəyişikliyi və lazım olduqda cərrahi müdaxiləyə yönləndirmə kimi fərdiləşdirilmiş müalicə yanaşmaları təklif edir. Həmçinin müntəzəm nəzarət və xəstəyə rəhbərlik edərək onların sağlamlığını qorumağı və həyat keyfiyyətini artırmağı hədəfləyir.

Endokrinoloqun vəzifələri bunlardır:

• Hormonlarla əlaqəli xəstəliklərin diaqnozunu və müalicəsini aparmaq.
• Diabet, tiroid xəstəlikləri, osteoporoz, piylənmə və digər endokrin sistem xəstəliklərini idarə etmək.
• Xəstələrin hormon səviyyələrini qan testləri və tibbi görüntüləmə üsulları ilə qiymətləndirmək.
• Tiroid USM və biopsiya kimi diaqnostik prosedurları həyata keçirmək və ya uyğun bölməyə yönləndirmək.
• Endokrinoloji xəstəliklərin cərrahi müdaxiləyə ehtiyacı olub-olmadığını dəyərləndirmək.
• Diabet müalicəsi üçün insulin və digər dərmanların doğru istifadəsini planlaşdırmaq.
• Qidalanma, fiziki aktivlik və həyat tərzi dəyişiklikləri mövzusunda xəstələrə rəhbərlik etmək.
• Hormon əvəzləyici müalicələr tətbiq etmək (məsələn, hipotiroidizm, Addison xəstəliyi və ya menopauza müalicəsində).
• Hipofiz və adrenal vəz şişləri kimi nadir xəstəliklərin idarəsində multidisiplinar komandalarla əməkdaşlıq etmək.
• Sümük xəstəlikləri (osteoporoz, osteomalasiya) üçün uyğun müalicə və profilaktik tədbirlər müəyyən etmək.
• Hormonla əlaqəli xərçənglərin (məsələn, tiroid xərçəngi) diaqnostika və müalicəsini idarə etmək.
• Dərman müalicəsinin effektivliyini izləmək və lazım gəldikdə doza tənzimləməsi aparmaq.
• Xəstələr üçün müntəzəm izləmə proqramları hazırlamaq və uzunmüddətli tibbi dəstək göstərmək.

Endokrinoloji və Metabolik xəstəliklər, dünyada milyonlarla insanın əziyyət çəkdiyi geniş yayılmış sağlamlıq problemləridir. Diabet (şəkərli diabet) ən çox rast gəlinən endokrin xəstəlikdir. Bu xəstəlik, insulin hormonunun ifrazındakı pozuntular nəticəsində qanda şəkərin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunur və qlobal səviyyədə ciddi bir ictimai sağlamlıq problemi hesab edilir.

Hipotiroidizm və hipertiroidizm kimi tiroid vəzi xəstəlikləri, enerji mübadiləsini pozaraq, çəki dəyişikliyi, yorğunluq, əsəbilik kimi əlamətlərə səbəb ola bilər. Polikistik over sindromu (PCOS) isə qadınlarda geniş yayılmış bir hormonal pozuntu olub, reproduktiv sağlamlığa ciddi təsir göstərir.

Daha nadir hallarda rast gəlinən Kuşinq (Cushing) sindromu, Addison xəstəliyi və akromeqaliya kimi xəstəliklər, kortizol və böyümə hormonu kimi spesifik hormonların balansının pozulması nəticəsində yaranır və ciddi tibbi problemlərə yol aça bilər.

Geniş yayılmış Endokrinologiya və Metabolizm xəstəliklərinə aşağıdakılar daxildir:

• Diabet (şəkərli diabet)
• Hipotiroidizm (tiroid hormonunun azlığı)
• Hipertiroidizm (tiroid hormonunun çoxluğu)
• Hashimoto tiroiditi
• Graves xəstəliyi
• Kuşinq (Cushing) sindromu
• Addison xəstəliyi
• Polikistik over sindromu (PCOS)
• Osteoporoz (sümük əriməsi)
• Hiperparatiroidizm (paratiroid hormonunun artıq ifrazı)
• Hipoparatiroidizm (paratiroid hormonunun az ifrazı)
• Feokromositoma
• Metabolik sindrom
• Akromeqaliya
• Prolaktinoma
• Hipofiz vəzi şişləri
• Menopauza və hormonal disbalanslar
• D vitamini çatışmazlığı
• Adrenal (böyrəküstü vəz) çatışmazlığı
• İnsulin müqaviməti

Hipofiz Vəzi

Hipofiz vəzi, beynin dib hissəsində yerləşir və hipotalamus tərəfindən idarə olunur. Bu vəzi, bədənin hormonal balansını tənzimləyən əsas endokrin vəz hesab olunur. İki əsas paydan ibarətdir: Ön pay: TSH (tiroidi stimullaşdıran hormon), ACTH (adrenokortikotrop hormon), GH (böyümə hormonu), LH (luteinləşdirici hormon) və FSH (follikul stimullaşdırıcı hormon) hormonlarını ifraz edir. Arxa pay: ADH (antidiuretik hormon) və oksitosin hormonlarının ifrazını idarə edir. Hipofiz vəzindən ifraz olunan hormonlar, böyümə, maddələr mübadiləsi, reproduksiya, maye balansı və süd ifrazı kimi həyati fizioloji funksiyaları tənzimləyir.

Tiroid vəzi

Boyunun alt hissəsində, qırtlağın qarşısında yerləşən tiroid vəzi, kəpənək formasındadır və maddələr mübadiləsini tənzimləməkdə əsas rol oynayır. Bu vəzi T3 (triiodotironin) və T4 (tiroksin) hormonlarını ifraz edir. Bu hormonlar:

• Hüceyrə səviyyəsində enerji sərfini tənzimləyir
• Sinir sisteminin inkişafını dəstəkləyir
• Sümük və əzələ sağlamlığını qoruyur
• Bədən istiliyini və metabolik sürəti nizamlamağa kömək edir

Paratiroid vəziləri

Tiroid vəzinin arxasında yerləşən dörd kiçik paratiroid vəzi, bədəndə kalsium və fosfor balansını qorumaqdan məsuldur. Bu vəzilər parathormon (PTH) ifraz edir. PTH:

• Sümüklərdə kalsium miqdarını balanslaşdırır
• Bağırsaqlardan kalsium sorulmasını dəstəkləyir
• Böyrəklərdən kalsiumun geri sorulmasını təmin edir

PTH tərəfindən idarə edilən bu balans skelet sistemi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır və əzələ spazmları, böyrək daşı kimi problemlərin qarşısını almağa kömək edir.

Mədəaltı vəzi (Pankreas)

Pankreas, mədənin arxasında yerləşir və həm endokrin, həm də ekzokrin funksiyaları olan qarışıq bir vəzidir. Endokrin hissəsi: insulin və qlükaqon kimi hormonlar ifraz edərək qan şəkəri səviyyəsini tənzimləyir. İnsulin qan şəkərini azaldır, qlukaqon isə artırır. Bu iki hormon bir-birini tarazlayır. Ekzokrin hissəsi: həzm enzimləri ifraz edərək qidaların parçalanmasına yardım edir. Pankreas, şəkər mübadiləsinin tənzimlənməsində əsas rol oynayır.

Böyrəküstü vəzilər (Adrenal vəzilər)

Böyrəklərin üstündə yerləşən adrenal vəzilər, iki əsas hissədən ibarətdir: Adrenal korteks: mineralokortikoidlər (məsələn, aldosteron), qlükokortikoidlər (məsələn, kortizol) və androgenlər ifraz edir. Adrenal medulla: adrenalin və norepinefrin kimi stress hormonlarını ifraz edir. Bu hormonlar: 

• Stressə cavab reaksiyasını idarə edir
• Maye və elektrolit balansını qoruyur
• İmmunitet sistemi stimulə edir
• Qan təzyiqini tənzimləyir

Reproduktiv Vəzilər

Qadın və kişi reproduktiv vəziləri, cinsi inkişafı və reproduktiv funksiyaları tənzimləyən hormonları ifraz edir:

• Kişilərdə: xayalar testosteron ifraz edir. Bu hormon sperm ifrazı, ikinci dərəcəli cinsi xüsusiyyətlər və cinsi inkişafı tənzimləyir.
• Qadınlarda: yumurtalıqlar estrogen və proqesteron ifraz edir. Bu hormonlar menstrual dövrü, hamiləlik proseslərini və cinsi xüsusiyyətləri idarə edir. Ümumilikdə, reproduktiv vəzilərin fəaliyyəti ümumi endokrin və metabolik sağlamlıqla sıx bağlıdır.

• Diabet: Tez-tez sidiyə çıxma, susuzluq, aclıq hissi, arıqlama, yorğunluq, görmə pozulmaları, yaraların gec sağalması, əzələ uyuşması.
• Hipotiroidizm: Yorğunluq, soyuq hissi, çəki artımı, qəbizlik, dərinin quruması, saç tökülməsi, yaddaş zəifliyi, üz və göz altında şişlik.
• Hipertiroidizm: Ürək döyünməsi, tərləmə, çəki itkisi, əsəbilik, əzələ zəifliyi, titrəmə, göz problemləri.
• Polikistik Over Sindromu (yumurtalıqların polikistozu, PCOS): Menstrual pozuntular, çəki artımı, artıq tüklənmə, akne, saç tökülməsi, sonsuzluq.
• Cushing Sindromu: Üzün şişməsi, qarın və boyun nahiyəsində yağ toplanması, əzələ zəifliyi, dəridə incəlmə və tez yaralanma.
• Addison Xəstəliyi: Yorğunluq, aşağı təzyiq, çəki itkisi, dəridə qaralma, qarın ağrısı.
• Osteoporoz: Boyun qısalması, sümüklərin asan sınması.
• Hiperparatiroidizm: Sümük ağrıları, sidiyə tez-tez çıxma, böyrək daşı.
• Feoxromositoma: Yüksək təzyiq növbətləri, baş ağrısı, tərləmə, ürək döyüntüsü.
• Hipofiz Şişləri: Baş ağrısı, görmə problemləri, hormonal disbalans.
• Tiroid Karsinoması: Boyunda şişlik, səsdə qısıqlıq, udqunma çətinliyi.

Endokrinologiya, hormonlarla bağlı xəstəliklərin diaqnozu, müalicəsi və izlənməsi ilə məşğul olan tibb sahəsidir. Endokrinoloqlar hormon ifrazında yaranan problemləri araşdıraraq müalicə yollarını müəyyən edirlər. Hormon səviyyələrini öyrənmək üçün qan testləri təyin olunur, hormon disbalansları qiymətləndirilir və görüntüləmə üsullarından istifadə edilir. Müalicə planları adətən dərman terapiyası, hormon əvəzləmə müalicəsi və ya cərrahi müdaxilələri əhatə edir. Hormon pozuntularının erkən diaqnozu və müalicəsi ümumi sağlamlıq və həyat keyfiyyəti üçün vacibdir. Buna görə hormonal problemləri olan şəxslərin endokrinoloqa müraciət etməsi tövsiyə olunur.

Endokrinologiyanın Əhatə Etdiyi Əsas Metabolik Xəstəliklərə Aşağıdakılar Daxildir:

Tiroid Vəzi Xəstəlikləri

• Hipotiroidizm (hormon ifrazının azalması)
• Hipertiroidizm (hormon ifrazının çox olması)
• Düyünlər, Hashimoto tiroiditi və tiroid şişi (tiroid xərçəngi)

Diabet

Mədəaltı vəzin kifayət qədər insulin ifraz etməməsi və ya bədəndə insulinə qarşı mexanizminin pozulması nəticəsində meydana gəlir. Tip 1 və Tip 2 diabet növləri mövcuddur. Əlamətləri arasında susuzluq, tez-tez sidiyə çıxma, görmə bulanıqlığı və çəki itkisi var. Müalicə edilmədikdə, ürək xəstəlikləri, böyrək xəstəlikləri və sinir zədələri kimi ciddi fəsadlara səbəb ola bilər.

Obezlik (Piylənmə)

Şəxsin boy və ya yaşına görə bədənində normadan artıq piy toplanmasıdır. Hormonal disbalans piylənmənin əsas səbəblərindəndir. Endokrinoloqlar piylənmənin diaqnozu və müalicəsində əhəmiyyətli rol oynayır. Uzunmüddətli olaraq Tip 2 diabet, ürək-damar xəstəlikləri, hipertoniya, tənəffüs problemləri və bəzi xərçəng növləri ilə əlaqəli ola bilər.

Adrenal (Böyrəküstü) vəzi xəstəlikləri

• Addison xəstəliyi: Kortizol hormonunun az ifraz olunması
• Cushing sindromu: Kortizolun həddindən artıq ifrazı
• Digər adrenal xəstəliklər: Anadangəlmə adrenal hiperplaziya, feoxromositoma, hiperaldosteronizm

Cinsiyyət Vəzilərinin Xəstəlikləri

Hormonal pozuntular səbəbilə qadınlarda və kişilərdə reproduktiv problemlər yarana bilər:

• Qadınlarda polikistik over sindromu (PCOS)
• Kişilərdə hipoqonadizm (hormon azlığı) və hiperqonadizm (hormon çoxluğu)

Paratiroid vəzi xəstəlikləri

• Hiperparatiroidizm: Paratiroid hormonunun çox ifraz olunması
• Hipoparatiroidizm: Paratiroid hormonunun az ifraz olunması
• Paratiroid adenomu: Adətən xoşxassəli olan şişlər, hiperparatiroidizmlə əlaqəlidir

Hipofiz vəzi xəstəlikləri

• Hipopituitarizm: Hipofiz funksiyalarının azalması
• Akromeqaliya və giqantizm: böyümə hormonunun artıq ifraz olunması
• Rathke kista və hipofiz krizləri: Hipofiz böyüməsi və ya mayeli kütlələrin yaranması

Bu bölmə xəstəlikləri müəyyən etmək üçün geniş diaqnostika tətbiq edir. Aşağıda istifadə olunan əsas test və müayinə üsulları verilmişdir:

Anamnez Toplanması

Endokrinoloji müayinənin ilk mərhələsi, şəxsin tibbi anamnezi haqqında mümkün qədər ətraflı məlumat toplamaqdan ibarətdir. Endokrinoloq bu mərhələni müxtəlif suallar verərək keçirir. Bu suallar vasitəsilə keçmişdə olan xəstəliklər, ailədə endokrin sistem xəstəlikləri, dərman istifadəsi, keçirilmiş cərrahiyyə və əməliyyatlar, həyat tərzi və vərdişlər kimi məlumatlar əldə edilir.

Fiziki Müayinə

İkinci mərhələ fiziki müayinədən ibarətdir və bu mərhələdə xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti və endokrin sistemlə əlaqəli simptomları qiymətləndirilir. Buraya boy, çəki, qan təzyiqi kimi əsas antropometrik ölçmələr daxildir. Eyni zamanda dərinin vəziyyəti, bədən çəkisi və digər göstəricilər diqqətlə araşdırılır.

Laborator və  Tibbi Görüntüləmə Testləri

Diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün fiziki müayinədən sonra müxtəlif laborator və tibbi görüntüləmə testləri aparılır. Bu mərhələyə tiroid ultrasəs müayinəsi, maqnit‑rezonans görüntüləmə (MRT), kompüter tomoqrafiyası (KT) kimi görüntüləmə üsulları daxildir. Hormon səviyyələri, qan şəkəri və tiroid funksiyaları da bu mərhələdə yoxlanılır.

Əlavə Müayinə (Simptomlara və Test Nəticələrinə Görə)

Endokrinoloji müayinə zamanı xəstənin şikayətləri və əldə olunan tibbi göstəricilər əlavə qiymətləndirmə tələb edə bilər. Məsələn, çəki artımı və yorğunluq şikayətləri olan şəxsdə yalnız tiroid hormonlarının yoxlanması kifayət etməyə bilər, əlavə testlər aparılması lazım ola bilər.

Diaqnoz və Müalicə Planı

Müayinə nəticələrinə əsasən, xəstənin diaqnozu qoyulur və dərhal müvafiq müalicə planı formalaşdırılır. Endokrinoloji xəstəliklərin müalicəsi adətən hormon balansını bərpa edən dərmanlardan ibarətdir. Bundan əlavə, həkim diyet və həyat tərzi üzrə tövsiyələr verir. Lazım gəldikdə hormon əvəzləmə müalicəsi və ya cərrahi müdaxilə də tövsiyə oluna bilər.

Bu bölmədə müalicə fərdiləşdirilmiş yanaşma əsasında qurulur: dərman terapiyası, həyat tərzi dəyişiklikləri və zəruri hallarda cərrahi müdaxilə. Məsələn:

• Diabet: insulin və ya oral antidiabetiklər
• Hipotiroidizm: tiroksin hormonu əvəzləmə
• Hipertiroidizm: hormon ifrazını azaldan dərmanlar və ya radioaktiv yod müalicəsi.
• Polikistik Over Sindromu (PCOS): hormon balansını bərpa edən dərmanlar və həyat tərzi dəyişiklikləri
• Cushing və Akromeqaliya kimi hallarda: bəzən cərrahi müdaxilə tələb edir.

Bununla yanaşı, qidalanmanın balanslaşdırılması, fiziki aktivlik və müntəzəm izləmə müalicə effektivliyini artırır. Məqsəd hormon səviyyələrini normallaşdırmaq, xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və fəsadların qarşısını almaqdır.

• Müayinə başlananda şəxsdən şikayətləri, əvvəlki xəstəlik anamnezi, ailədaxili endokrin xəstəliklər və istifadə edilən dərmanlar haqqında geniş anamnez toplanır.
• Fiziki müayinə zamanı boy, çəki, təzyiq, nəbz, dəri, gözlər, boyun strukturu və qarın daxil olmaqla bir sıra göstəricilər qiymətləndirilir.
• Tiroid vəzi palpasiya (əllə yoxlama) üsulu ilə ölçülür-forma, ölçü və konsistensiya yoxlanır.
• Hipertiroidizm olan xəstələrdə göz əlamətləri izlənilə bilər, bu halda göz müayinəsi də tələb oluna bilər.
• Hipofiz funksiyalarını qiymətləndirmək üçün nevroloji müayinə lazım gələ bilər.
• Polikistik over və ya hormon balansı ilə bağlı şübhələrdə genital müayinə aparıla bilər.